Zasoby pszczoły rodzimej i ich ochrona

O ochronie naturalnych zasobów materiału genetycznego pszczoły rodzimej, kształtowanego od wieków przez miejscowe warunki przyrodniczo-klimatyczne myślano już w 1956 roku, gdy Oddział Pszczelnictwa ISK przystąpił do inwentaryzacji pszczoły krajowej. Znaczenie tego zagadnienia wzrosło w ostatnich latach XX wieku, gdy wśród pszczelarzy polskich nasiliło się wprowadzanie pszczół ras obcych w celach krzyżowania użytkowego. Ten proceder zagroził zmieszańcowaniem pszczoły rodzimej, wykorzystywanej przede wszystkim jako podstawowy komponent do krzyżowania. Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku podjęto zatem praktyczne próby ochrony genetycznej populacji miejscowych, tworząc zamknięte rejony hodowli pszczoły: augustowski i kampinoski. Rozważano również możliwość objęcia ochroną zasobów rodzimej pszczoły w Bieszczadach, praktyczne działania w tym zakresie nie wykroczyły jednak poza rozeznanie terenowe.

Pomimo przejściowej groźby likwidacji w ostatniej dekadzie XX w., rejony hodowli augustowski i kampinoski przetrwały, i obecnie funkcjonują one w ramach programu ochrony rodzimej pszczoły środkowoeuropejskiej, koordynowanego przez Instytut Zootechniki - PIB oraz Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt. Ochrona pszczoły rodzimej w Bieszczadach pozostaje nadal zagadnieniem otwartym.

Sprawa ochrony zasobów genetycznych pszczoły rodzimej była w XX w., jest obecnie, i pozostanie sprawą poważną, bo z jednej strony w grę wchodzą znaczne nakłady finansowe, a z drugiej groźba bezpowrotnej utraty naturalnych zasobów materiału genetycznego, nośnika genów jakościowo znaczących, wśród nich także tych, co do których nie mamy jeszcze rozeznania. Konieczna jest zatem rozsądna kalkulacja, na której będzie można oprzeć kluczowe decyzje hodowlane.

Analizę możliwych do przyjęcia rozwiązań hodowlanych i kryteria ochrony pszczoły rodzimej przedstawił prof. M. Gromisz w pracy ^[1], wnioski sformułowane w ostatnich latach XX w. pozostają aktualne. (W niniejszym artykule cytowane są fragmenty tej pracy).

Spis treści 1 Systematyka pszczoły miodnej i zasięgi geograficzne 2 Postęp i skutki mieszańcowania populacji 3 Hodowla zachowawcza pszczoły w Polsce 4 Formy hodowli zachowawczej pszczoły 5 Kryteria ochrony genetycznej pszczoły 6 Przypisy 7 Źródła

Systematyka pszczoły miodnej i zasięgi geograficzne

Poza małymi wyjątkami w Europie zadomowiły się dwa wielkie podgatunki pszczoły miodnej Apis mellifera: pszczoła miodna właściwa Apis mellifera mellifera i pszczoła kraińska Apis mellifera carnica. Praktycznie cały obszar Polski leżał w zasięgu Apis mellifera mellifera, jedynie na południu w rejonie Karpat wkraczała na nasz teren Apis mellifera carnica.

Na obszarze występowania podgatunku Apis mellifera mellifera systematycy wyodrębnili następujące rasy lokalne: iberyjską, środkowoeuropejską, wrzosową i leśną. W Polsce występuje przede wszystkim pszczoła środkowoeuropejska, jedynie w północnowschodniej części kraju dopatrujemy się niewielkiego udziału pszczoły leśnej ^{[2] [3]}.

Z ras lokalnych zaliczanych do podgatunku Apis mellifera carnica najbliższe naszych granic państwowych są pszczoły karpackie i pszczoły ukraińskie, określane także jako stepowe. Ten pierwotny obraz rozmieszczenia terytorialnego ras pszczół od połowy XIX w. był konsekwentnie rujnowany przez import pszczół w celach gospodarczych. Najpierw cieszyła się uznaniem pszczoła włoska Apis mellifera ligustica z Półwyspu Apenińskiego, później wyparły ją górskie odmiany pszczoły kraińskiej. Niszczono w ten sposób skutecznie pierwotną strukturę genetyczną populacji pszczoły środkowoeuropejskiej. Na zachód od Odry niewielkie enklawy tej rasy pszczół przetrwały do lat 50. XX w. tylko na terenie Francji.

Na obszarze Polski zmieszańcowanie rodzimej pszczoły środkowoeuropejskiej postępowało w powolniejszym tempie i z opóźnieniem w stosunku do Europy zachodniej. Jeszcze w latach 50. pierwotny zasięg ras pszczół zaznaczał się wyraźnie na mapie kraju, ale postęp w mieszańcowaniu był już widoczny, co ujawniły masowych badaniach morfologiczne ^[4]. W wielu jednak regionach kraju i okolicach natrafiano na populacje pszczół wysoce wyrównane pod względem morfologicznym, nie dotknięte wpływem obcych ras. Szczególnie korzystnie wyróżniał się pod tym względem obszar rozciągający się od Wyżyny Lubelskiej przez Podlasie po Mazury. Tę populację potraktowano jako zbiór rojów reprezentatywnych dla rodzimej pszczoły środkowoeuropejskiej. Na badaniach tej próby rojów oparto definicję morfologiczną rasy, sformułowaną w postaci modelu matematycznego pszczoły środkowoeuropejskiej ^[5]. (Identyfikację ras pszczół opiera się głównie na cechach morfologicznych. Pod tym względem nasza pszczoła rodzima doczekała się opracowania w skali kraju ^[4]. Ten ogólny zarys jest dopełniany sukcesywnie poprzez opisy populacji lokalnych, dotychczas między innymi z obszaru Puszczy Augustowskiej ^[6], Rezerwatu Kampinoskiego ^[7], Pomorza Zachodniego ^[8] oraz Bieszczad ^[9].)

Postęp i skutki mieszańcowania populacji

Z 389 rojów pszczelich badanych na terenie kraju w połowie XX w. tylko 35% spełniało kryteria rasy środkowoeuropejskiej. Pozostałe były morfologicznie zbliżone bądź do pszczoły kraińskiej (8%), bądź dopatrzono się w nich zmieszańcowania ^[4]. Rozwój wydarzeń w następnych latach wysoce pogłębił tę mozaikę. Produkcja pasieczna została bowiem oparta na międzyrasowym krzyżowaniu pszczół. Importowano matki rasy kaukaskiej i kraińskiej. Specyfika unasieniania naturalnego matek pszczelich, nie krępowanego z zasady doborem odpowiednich trutni, pozbawiała praktycznie przeciętnego pszczelarza możliwości utrzymywania pszczół czystej, jakiejkolwiek rasy.

Czym zaowocowały działania tego rodzaju, podpowiada rycina 1, na której są przedstawione wyniki reprodukcji linii Asta w warunkach penetracji trutni rasy kaukaskiej. Wiele tu można było zaradzić przez sztuczne unasienianie matek, ale nie w skali powszechnej. Cierpiała również z tego powodu produkcja wartościowych mieszańców heterozyjnych, także z niedostatku odpowiednich form rodzicielskich do krzyżowania, przede wszystkim ze strony ojcowskiej. W masowych badaniach krzyżowanie matek kaukaskich i kraińskich z pszczołą miejscową dawało tylko w 30% przypadków efekt heterozji, a 20% rojów-mieszańców ustępowało produkcją miodową nawet pszczołom nieselekcjonowanym ^[10]. W tej sytuacji topniały także w tempie przyspieszonym rezerwy genetyczne pszczoły środkowoeuropejskiej, która w pierwotnych założeniach miała stanowić równorzędny komponent do krzyżowania. Taki stan rzeczy zaważył na organizacji licencjonowanej hodowli pszczół.

Ryc. 1. Zakres zmienności długości języczka pięciu kolejnych pokoleń pszczół populacji rasy środkowoeuropejskiej linii Asta reprodukowanej w warunkach penetracji trutni rasy kaukaskiej. a - zakres zmienności linii Asta, b - zakres zmienności pszczół kaukaskich (ryc. zaczerpnięta z pracy [11] s. 102)

Hodowla zachowawcza pszczoły w Polsce

Z wprowadzeniem masowego chowu pszczół obcych ras do polskich pasiek i ich reprodukcji, trzeba było przestawić hodowlę elitarną z systemu otwartego na system zamknięty. System otwarty opiera się na jednej rasie pszczół, powiązaniu zwrotnym między hodowlą elitarną a pasiekami użytkowymi oraz możliwości masowego udziału pasiek w programie doskonalenia genetycznego pszczół, przy wykorzystywaniu różnorodnych kombinacji hodowlanych w obrębie rasy. System zamknięty akceptuje natomiast wątek wielorasowy w hodowli i izolację genetyczną pasiek zarodowych od pszczół populacji krajowej, której znaczenie jako źródła materiału pszczelego do selekcji się zatraca. Gdy chodzi o pszczołę środkowoeuropejską jedynym jej nośnikiem genetycznym stały się selekcjonowane linie hodowlane, niezbyt bogate w roje i z biegiem czasu wymierające. Z wielu znanych linii tej rasy pszczół, pod koniec XX w. funkcjonowały dwie: Asta i Mazurka.

Selekcjonowanie pszczoły środkowoeuropejskiej stało się niepopularne, a przede wszystkim trudne technicznie i nieopłacalne. Z obawy całkowitej zatraty tej rasy, chwycono się koncepcji hodowli zachowawczej, jako wyodrębnionej części programu genetycznego doskonalenia pszczół. Pierwszym działaniem w tym kierunku było utworzenie zamkniętego rejonu hodowli pszczoły augustowskiej (w 1976 r.), a następnie także pszczoły kampinoskiej (w 1980 r.). Oba te rejony otrzymały status prawny regionalnego szczebla i w obu została objęta ochroną genetyczną pszczoła miejscowa, w Puszczy Augustowskiej bliska pokrojem pszczole leśnej (której w mniej drobiazgowym podejściu systematycznym można nie odróżniać od pszczoły rasy środkowoeuropejskiej), a w Puszczy Kampinoskiej - rasie środkowoeuropejskiej.

W latach 70. XX wieku zwrócono również uwagę na Bieszczady, jako odpowiedni teren na lokalizację kolejnego rejonu hodowli zamkniętej, w tym wypadku rodzimej pszczoły bliskiej pokrojem rasie kraińskiej, której zasięg naturalny w tym miejscu sięga granic Polski ^[12]. Jednak zamknięty rejon hodowli pszczoły rasy kraińskiej w Bieszczadach nie został jak dotąd ustanowiony.

Zamknięte rejony hodowli: augustowski i kampinoski, spełniły pożyteczną rolę w fazie ich tworzenia. Lecz rozpoczęte tam prace hodowlane z biegiem czasu zaczęły tracić swój pierwotny charakter merytoryczny, w połowie lat 90. XX w. pojawiło się zagrożenie, że rejony te zostaną zlikwidowane, a objęte ochroną pszczele rezerwy genetyczne zanikną. Zamiar likwidacji, przynajmniej jednego z rejonów - kampinoskiego - wydawał się bliski części hodowców pszczół w Polsce, krępował ich jednak fakt, że zamknięte rejony utrwaliły się w świadomości pszczelarzy jako konieczny składnik krajowej działalności hodowlanej ^{[13] [1]}.

W pierwszej dekadzie XXI w. ochrona zasobów rodzimej pszczoły środkowoeuropejskiej jest w Polsce kontynuowana jako program prowadzony pod nadzorem Instytutu Zootechniki - PIB oraz Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt ^{[przypis 1]}. Obok ukształtowanych samoistnie linii Augustowskiej i linii Kampinoskiej, zachowanych w swoich regionach naturalnego występowania, ochroną objęto dwie kolejne linie: Północna i Asta, utrzymywane w kilku stadach wiodących. Te dwie ostatnie, to linie wywiedzione w wyniku długoletnich prac hodowlanych doskonalących rodzimy materiał genetyczny. Linia Północna powstała na osnowie wspomnianej wyżej linii Mazurka i populacji miejscowej z terenu Pomorza Zachodniego.

Ochrona rodzimej pszczoły kraińskiej pozostaje zagadnieniem otwartym.

Formy hodowli zachowawczej pszczoły

Rozmaitość rozwiązań hodowli zachowawczej jest na pewno pożyteczna i wręcz pożądana, zwłaszcza gdy tworzą komplementarny układ i są przydatne praktyce. Racjonalnym rozwiązaniem z pszczelarskiego punktu widzenia wydaje się system hodowli zachowawczej, w którym rejony zamknięte uzupełnione są innymi formami. Przykładem może tu być metoda laboratoryjno-pasiecznej reprodukcji populacji, która na szeroką skalę zaowocowała w latach 80. XX w. wdrożeniem masowej hodowli pszczół rasy kaukaskiej. Realizację tego programu podjęła sieć pasiek na terenie kraju, których właściciele mogą skonsolidować się w funkcjonalny zespół, na przykład związek hodowców pszczoły kaukaskiej. W tym konkretnym przypadku równorzędną rolę w reprodukcji odgrywa kontrolowane i naturalne unasienianie matek. Ten wątek został podchwycony i wykorzystany także przez niektóre pasieki zarodowe w selekcji i reprodukcji masowej linii pszczół ^[1].

Kryteria ochrony genetycznej pszczoły

Konstytutywnym elementem hodowli pszczoły jest selekcja, i to ona kształtuje strukturę genetyczną populacji w sposób ukierunkowany, zubożając z reguły jej pierwotną zmienność genetyczną. A to jest w sprzeczności z należycie pojmowaną ochroną genetyczną lokalnych populacji pszczoły miodnej. Selekcjonując populacje pszczół na wąską grupę genów, możemy utracić bezpowrotnie inne geny jakościowo znaczące, wśród nich także te, co do których nie mamy jeszcze rozeznania. Przeciętny pszczelarz-hodowca na ogół nie dostrzega tej subtelności. Troszczy się on o to, gdzie może nabyć dobry materiał pszczeli do selekcji i reprodukcji, a nie w jaki sposób zabezpieczać źródła tego materiału. Zresztą z jego punktu widzenia istnieją zawsze możliwości albo importu albo wyselekcjonowania wartościowej produkcyjnie pszczoły z każdej populacji, niezależnie od stopnia jednorodności jej struktury genetycznej i pochodzenia. Przy mrówczo twórczej pracy powodzenie jest raczej pewne, ale ten sposób na sukces nie neguje równie dobrych wyników selekcji prowadzonej w obrębie jednorodnych populacji, na przykład w systemie otwartym.

Potocznie przyjmujemy, że ochrona genetyczna populacji pszczoły miodnej jest problemem hodowlanym. Tymczasem ma ona szerszy wymiar ogólnoekologiczny, jako cząstkowy składnik w dziele ratowania w obrębie gatunku Apis mellifera jego wymierających form. Lokalne populacje pszczół, którym grozi zagłada, kwalifikują się zatem do ochrony na zasadzie rezerwatów przyrody.

Przypisy

1. ↑ 25 sierpnia 2011 r. Instytut Zootechniki - PIB oraz Krajowe Centrum Hodowli Zwierząt zawarły Porozumienie w sprawie współpracy w zakresie realizacji programów ochrony zasobów genetycznych pszczół rasy środkowoeuropejskiej, w ramach szerszego Programu Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich. Strony porozumienia zobowiązały się do współpracy w realizacji programów ochrony zasobów genetycznych pszczół rasy środkowoeuropejskiej linii: Asta, Augustowska, Kampinoska i Północna. Porozumienie to jest formalną kontynuacją poprzednich programów hodowli zachowawczej tych linii, i obejmuje je wspólnym nadzorem.

Źródła

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2} Gromisz M. (1997): Zasoby pszczoły rodzimej i ich ochrona. W: Cierzniak T. (red.) Postępy apidologii w Polsce Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy, ss. 47-56. ISBN 83-7096-203-3. PDF
2. ↑ Gromisz M. (1982): Stanowisko systematyczne pszczoły miodnej. Pszczelarstwo 33(12):2. PDF
3. ↑ Gromisz M. (1989): Pszczoła miodna i jej systematyka. Przegląd hodowlany 55(10):28. PDF
4. ↑ ^{4,0 4,1 4,2} Bornus L., Demianowicz A., Gromisz M. (1966): Morfometryczne badania krajowej pszczoły miodnej Apis mellifica L.. Pszczeln. Zesz. Nauk. 10(1-2-3-4):1-46. PDF
5. ↑ Gromisz M. (1981): Morfologiczna ocena populacji rojów w pasiekach zarodowych. Pszczeln. Zesz. Nauk. 25:51-66. PDF
6. ↑ Gromisz M. (1990): Stanowisko systematyczne pszczoły augustowskiej. Pszczeln. Zesz. Nauk. 34:3-13. PDF
7. ↑ Gromisz M., Płatek M. (1999): Model matematyczno - morfologiczny pszczoły kampinoskiej. Pszczeln. Zesz. Nauk. 43:7-14. PDF
8. ↑ Bornus L., Chuda-Mickiewicz B., Kantorek R., Kosidło Z., Prabucki J., Rafińska B., Skiba E., Szpet L. (1981): Morfologiczna ocena pszczół województwa szczecińskiego. Pszczeln. Zesz. Nauk. 25:67-84. PDF
9. ↑ Gromisz M. (2012): Z badań morfologicznych pszczoły miodnej w Bieszczadach. Cz. I. Komańcza i okolice 1978. ApisWiki, czerwiec 2012. PDF
10. ↑ Gromisz M. (1983): Wykorzystanie pszczół różnych ras i ich mieszańców w produkcji modu. WOPR w Końskowoli, Końskowola 1983. PDF
11. ↑ ^{11,0 11,1} Gromisz M. (1978): Wpływ pszczoły kaukaskiej na kształtowanie się cech pogłowia miejscowego. Pszczeln. Zesz. Nauk. 22:95-107. PDF
12. ↑ Gromisz M. (1967): Porównanie pszczoły Podkarpacia z pszczołami północnej Polski (Apis mellifica mellifica L.) i dorzecza Dunaju (Apis mellifica carnica Pollm.). Pszczeln. Zesz. Nauk. 11(1-3):1-35. PDF
13. ↑ PZP (1992): Sprawozdanie z działalności Polskiego Związku Pszczelarskiego w latach 1988 - 1991 XI Krajowy Zjad Delegatów, Pszczela Wola, 2-3 maja 1992.